Zebrałem i poddałem klasyfikacji, a następnie analizie, 109 memów odnoszących się do katastrofy, jaka miała miejsce 10 kwietnia 2010 roku. Próba została dobrana zgodnie z regułą nasycenia, zgodnie z którą próbki dobierałem w sposób systematyczny z różnych źródeł do momentu, w którym nowe treści zaczęły powielać te już zebrane. Klasyfikacja polegała na umieszczeniu materiałów w kategoriach agregujących najczęściej powtarzające się motywy:
- Film "Smoleńsk" (26 memów)
- Zespół Macierewicza (11 memów)
- Duda a sprawa Smoleńska (4 memy)
- Kościół Smoleńskokatolicki (28 memów)
- Smoleńsk Kurwa! (19 memów)
- Czarny Humor (15 memów)
- Inne (6 memów)
Zawartość kategorii "Film Smoleńsk" nie jest zaskakująca, wyszydza niesławny obraz Antoniego Krauzego z 2016 roku. Nazwa kategorii "Zespół Macierewicza" (mimo iż brzmi jak jednostka chorobowa) stanowi etykietę dla memów krytycznych wobec naukowego podejścia do badań nad katastrofą/zamachem. Nieliczne memy z wizerunkiem Andrzeja Dudy zasłużyły na odrębną klasę ze względu na charakterystyczną memiczność Prezydenta RP. Kategoria "Kościół Smoleńskokatolicki" agreguje memy z wątkiem wiary w zamach lub wypadek. "Smoleńsk kurwa!" to znana klisza funkcjonująca na początku drugiego dziesięciolecia XXI wieku wyszydzająca nadmierne zainteresowanie mediów i polityków kwestią katastrofy. W klasie memów "Czarny humor" zamieściłem natomiast te przykłady satyry, które w moim subiektywnym odczuciu znacząco przekraczają pewien poziom przyzwoitości. Sześć memów pozostało nieprzypisanych do żadnej z wyliczonych wyżej klas.
Film "Smoleńsk"
Licznie reprezentowaną podkategorią (7 memów) tej klasy byłby "Plakat filmowy", którego charakterystyczna forma odchodzi od znanej konstrukcji memów typu image macro. Tego rodzaju grafiki przedstawiają historię katastrofy jako film sensacyjny, horror lub fantasy, co w sposób szczególny zaznaczone jest przez aluzję do słynnej sceny z duchami. Zestawienie cieni pary prezydenckiej z duchem Mistrza Yody podkreślać ma fantastyczny klimat poważnego w zamyśle filmu. Projekt plakatu filmu "Smoleńsk 2", w którym samolot pożerany jest przez ogromnego rekina także wpisuje się w tę stylistykę.
Sensacyjność obrazu Krauzego wyśmiewana jest także przez liczne aluzje do popkultury (poza zestawieniem p. Kaczyńskich z Mistrzem Yodą):
- "Przeżyj przygodę, której nie przeżył nikt"
- "[film] zaczyna się od wybuchu, a potem napięcie wciąż rośnie" (aluzja do słów A. Hitchcocka)
- "Smoleńska masakra brzozą mechaniczną"
Drugą podkategorią jest "wątek promocyjny" (6 memów), który przedstawia sceny namawiania (a nawet zmuszania) odbiorców i osoby trzecie do obejrzenia filmu "Smoleńsk". Widzowie mają otrzymać dodatkowy popcorn i 500+ na drugiego widza. Obraz Krauzego przestawiany jest także jako doskonały film randkowy, a wszystko to zwieńczone jest wreszcie komentarzem:
- "Poproszę bilet normalny na Smoleńsk.
- Normalnych nie ma"
Zespół Macierewicza
przedstawiany jest w memach jako zbiór oszołomów, dla których kwestie emocjonalne i wiary w zamach mają większe znaczenie niż dowody naukowe. Wyszydzane są aluzje do wytwarzania sztucznej mgły (według jednego z memów miałby to robić Andrzej Duda), ściągania samolotu za pomocą wielkich magnesów (Donald Tusk przedstawiony tu także jako znana z X-menów postać Magneto). Komisja badawcza przedstawiana jest także jako "Smoleńska inkwizycja", grupka dzieci z podstawówki lub zespół "CSI Smoleńsk".
Andrzej Duda a sprawa Smoleńska
Postać prezydenta RP pojawia się łącznie na 7 memach, ale jego memiczność wychodzi na pierwszy plan jedynie w czterech przypadkach. Jeden z nich oparty jest na znanym szablonie zmyślonego cytatu:
"Jak przelecisz między tymi drzewami, to masz u mnie zimnego leszka". Inne memy dotyczą informacji, jakoby Andrzej Duda miał lecieć 10 kwietnia do Smoleńska, ale w Samolocie była jedynie jego walizka (przed wylotem uchronił go sam Lech Wałęsa - "i wtedy mówię mu, Andrzej nie leć, to zostaniesz prezydentem").
Kościół Smoleńskokatolicki
Ta kategoria agreguje memy z wyraźnym wątkiem tzw. religii smoleńskiej i wiary w zamach. Pojawia się tu kwestia osobistej odpowiedzialności Donalda Tuska (7 memów) - wina Tuska, aluzje do odnalezionych śladów trotylu lub bomby (6 memów) oraz "ikonicznego duetu" brzozy i tupolewa (8 memów). Generalizując można przyjąć, że 18 memów sugeruje lub wyśmiewa możliwość przeprowadzonego zamachu, a 7 memów przedstawia sytuację jako wypadek (w tym dwa razy odpowiedzialni są Rosjanie (a nawet sam Stalin), którzy specjalnie posadzili drzewa w smoleńskim lesie).
Smoleńsk kurwa!
Ta etykieta określa memy, które są wyrazem przesytu tematyką smoleńską nieustannie podnoszoną w mediach oraz przez polityków PiS-u, szczególnie przez Jarosława Kaczyńskiego. Najsłynniejszy szablon przedstawia zdjęcie krzyczącego i, zdawałoby się, pozbawionego zębów Prezesa PiS-u lekceważącego istotę innych kwestii społecznych lub politycznych niż katastrofa smoleńska. Większość memów w tej kategorii wyraża przesyt wprost, natomiast dwa memy przedstawiają problem ironicznie:
- "Jaki Smoleńsk? Kim jest Kaczyński"
- "Tupolew? Jeszcze nie jadłam"
Czarny humor
Wyżej omawiane memy budzą nierzadko u mnie niesmak i chęć protestu, jednak w odrębnej kategorii umieściłem te, które wykraczają poza wszelkie granice, a ich przekaz jest mocniejszy niż wyświechtana i obrzydliwa aluzja do "zimnego leszka". W ramach tej klasy memów mieszczą się m.in.:
- kartka okolicznościowa z życzeniami wesołego dnia 10/4
- paczka papierosów smoleńskich - 96 sztuk
- żart "ilu polaków potrzeba do ścięcia brzozy" wykorzystujący wizerunek płaczącej (niby ze śmiechu) Marty Kaczyńskiej
- Magda Gessler oferująca obiad "kaczka po smoleńsku z borowikami i zimnym lechem"
Wraz z metamemicznym podsumowaniem "żarty ze Smoleńska są żartami niskich lotów".
Spośród analizowanych 109 memów tylko 2 wydają się na serio (czy aby na pewno?) dopuszczać możliwość przeprowadzenia zamachu. Zdecydowana większość cechuje się krytycyzmem, wyczuwalna jest dominacja czarnego humoru i delikatna nuta aluzji popkulturowych.
Wypada zaznaczyć, że dobrana próba memów nie jest próbą wyczerpującą, ani reprezentatywną. Analiza natomiast jest wynikiem zastosowania subiektywnie i arbitralnie stworzonego klucza kategoryzacyjnego. Niemniej jednak, rezultat ma zdolności ilustrujące formę memicznego dyskursu wykorzystującego często obrazoburcze i niestosowne aluzje. Czy taki pomnik chcemy stawiać zmarłym?